اولین واکسن وبا و طاعون را چه کسی ساخت؟ - وبلاگ بانیما

به گزارش وبلاگ بانیما، هافکین ساعت ها و روز ها همراه پزشکان هندی در این بیغوله ها کار می کرد. او واکسیناسیون را صبح قبل از اینکه مردم سر کار بروند شروع می کرد و عصر که مردم از کار بر می گشتند در آلونکی با یک چراغ موشی می نشست و کار را ادامه می داد.

والدِمار مُردخای هافکین اواخر قرن گذشته در پاریس و هند کار می کرد. او اولین واکسن های وبا و طاعون را ساخت، ولی بعد یک مرگ جمعی راستا زندگیش را تغییر داد.

والدمار هافکین بهار 1894 به کلکته در ایالت بنگال هند سفر کرد. فصل بهار در این شهر فصل وبا بود. او بهار سال پیشش هم به هند رفته بود با این اعتقاد که به واکسن وبا رسیده است. سال جاری او امیدوار بود، تمام سال برای بهتر کردن کشفش تلاش نموده بود.

هافکین از بدو ورود با سوء ظن و مقاومت بعضی از نهاد های پزشکی بریتانیا و مردم هند روبرو شد. او پزشک نبود، یک جانورشناس روس یهودی بود که در اُدسا آموزش دیده بود و در پاریس بر مهارت هایش افزوده بود، در زمانی که عرصه جهانی میکروب شناسی پرتفرقه بود و مستعد سوءظن.

هافکین زمانی که به هند رفت 33 ساله بود و آزمایش واکسنش در عمل به مشکل خورده بود. اولین واکسن به دو نوبت تزریق احتیاج داشت با فاصله یک هفته و او گاهی نمی توانست افراد را برای تزریق دوم پیدا نمایند. با وجود شیوع گسترده وبا در هند، پیدا کردن کانون عفونی ساده نبود.

طبق یادداشت های هافکین، او آن سال حدود 23 هزار نفر را در شمال هند مایه کوبی کرد ولی در میان آن ها هیچ وبایی ظاهر نشد که نشان دهد آیا واکسن ارزشی داشته یا نه.

ولی در مارس 1894 شرایط برای هافکین عوض شد. مسئول پزشکی کلکته از او دعوت کرد برای یاری به تشخیص باسیل وبا در آب یکی از بیغوله های شهر به آنجا برود. این بیغوله ها روستا هایی منزوی بودند در حاشیه شهر که فقرا در آن ها زندگی می کردند، در کلبه هایی گِلی که دور حوضچه یا منبع آب ساخته شده بودند. منبع آب ساکنان مشترک بود و به همین دلیل روستا مستعد شیوع دوره ای وبا بود.

هافکین در مارس سال 1894 ساکنان روستایی در کلکته را واکسینه می نماید

هافکین این بیغوله ها را برای اثبات کارآیی واکسن جدیدش ایده آل می دانست. در هر خانه عده ای در شرایط مشابه زندگی می کردند و همگی در معرض وبا بودند. اگر آزمایش شونده کافی پیدا می کرد می توانست در هر خانه چند نفر را واکسینه کند و بقیه را نه، به این ترتیب ممکن بود سرانجام به نتایج معنی داری برسد.

اواخر مارس در بیغوله کاتال باگان دو نفر از وبا مردند که این خبر از یک شیوع جدید می داد. هافکین به این بیغوله رفت و 116 نفر از حدود 200 ساکن آن را مایه کوبی کرد. کمی بعد ده نفر به وبا مبتلا شدند و هفت نفرشان از بین رفتند.

هیج یک از این افراد واکسینه نشده بودند و این برای مسئول بهداشتی کلکته آنقدر دلگرم نماینده بود که بودجه یک آزمایش وسیع تر را فراهم کرد. ولی متقاعد کردن افراد برای واکسینه شدن کار آسانی نبود.

سال ها بود که برنامه های پزشکی دستوری دولت بریتانیا در مردم ایجاد بی اعتمادی نموده بود و برای بسیاری هم هنوز واکسیناسیون مفهومی ناشناخته بود. راه چاره هافکین این بود که به جای بریتانیایی ها، با پزشکان و دستیاران هندی کار کند مثل دکتر چودری، دکتر گوس، دکتر چاترجی و دکتر دوت.

او در جهانی واکسن شناسی ترفند های دیگری هم در آستین داشت: واکسن زدن به خودش در ملاءعام برای اینکه ثابت کند این کار بی خطر است.

پرفسور پراتیک چاکرابارتی رئیس بخش تاریخ علم و پزشکی در دانشگاه منچستر می گوید: نکته مهمی که غالبا در داستان گم می گردد این است که بعد از مقاومت اولیه، ساکنان بیغوله های کلکته برای واکسن وبا صف می کشیدند و گاهی تمام روز را در صف می ماندند.

هافکین ساعت ها و روز ها همراه پزشکان هندی در این بیغوله ها کار می کرد. او واکسیناسیون را صبح قبل از اینکه مردم سر کار بروند آغاز می کرد و عصر که مردم از کار بر می گشتند در آلونکی با یک چراغ موشی می نشست و کار را ادامه می داد.

این تلاش هافکین در زاغه نشین های کلکته او را در زمره دانشمندان نخبه ای قرار می دهد که پیشگام تحولی عمیق و جهانی در درک و درمان بیماری های عفونی بودند، ولی برخلاف ادوارد جنر قبل از او و جوناس سالک بعد از او، نام هافکین نه در هند نه در اروپا وارد اذهان عمومی نشد.

پرفسور چاکرابارتی گفت: هافکین اولین کسی بود که این نوع طب آزمایشگاهی را وارد کشوری گرراستای مثل هند کرد. یک دانشمند پاریسی که به بیغوله های کلکته رفت. او داستان بسیار پرماجرایی دارد.

شیوع وبا در روستایی در کلکته در دهه 1890

زمانی که هافکین در سال 1884 در رشته جانورشناسی از دانشگاه اُدسا فارغ التحصیل شد، چون یهودی بود از استادی در آنجا منع شد.

پنج سال پیش از آن، در بحبوحه یهودستیزی در روسیه، او مسئله سیاسی هم پیدا نموده بود؛ وقتی بعنوان عضو نیروی مقاومت محلی با سربازان ارتش روسیه که می خواستند خانه یک یهودی را خراب نمایند درگیر شد. او مورد ضرب و شتم نهاده شد و دستگیر شد، ولی بعد آزاد شد.

در سال 1888، هافکین کشور خود را ترک کرد و ابتدا برای زمان کوتاهی در ژنو مشغول تدریس شد و بعد به پاریس رفت و به عنوان دستیار کتابدار در انستیتو پاستور آغاز به کار کرد. در آن موقع این موسسه در تحقیقات باکتری شناسی در جهان شاخص بود.

هافکین وقتی در کتابخانه کارش تمام میشد یا ویولون می نواخت یا در آزمایشگاه میکروب شناسی مشغول آزمایش می شد. او با تکیه به کار پاستور و جنر دریافت که با گذراندن باسیل وبا از حفره صفاقی خوکچه هندی (در مجموع 39 بار)، می تواند یک محیط کشت تقویت شده درست کند و بعد باسیل های وبا را با حرارت ضعیف کند.

به نظر می رسید ابتدا تزریق باکتری ضعیف و بعد تزریق باکتری قوی، خوکچه های هندی را به حمله مرگبار وبا مصون می کرد.

تا آن موقع به بیماری هایی مانند وبا از دید نظریه میاسما نگاه می شد یعنی عامل این بیماری ها را در هوا یا بخار های نامناسب می دانستند و برای درمان به گفته دکتر چاکرابارتی از طیف گسترده ای از روش ها استفاده می شد: فرد را در حمام آنقدر بخار می دادند تا نیمه جان گردد یا همه جا اسید کربولیک (فنُل) می پاشیدند. .

ولی کار هافکین و دیگران به تدبیر درمانی یک هدف متمرکز می داد، یک ویروس یا باکتری که می شد آن را کشت داد و ضعیف کرد و مقاومت بدن به آن را افزایش داد.

هافکین یک هفته بعد از پیروزیت با خوکچه هندی، ابتدا با خرگوش بعد با کبوتر به همین نتیجه رسید و برای آزمایش روی انسان آماده شد. در 18 ژوئیه 1892، هافکین جان خود را به خطر انداخت و وبای ضعیف شده را به خودش تزریق کرد.

او چند روز تب کرد، ولی کاملا بهبود پیدا کرد و بعد از آن سه دوست روس و چند داوطلب را مایه کوبی کرد. وقتی هیچ کدام از آن ها مشکل بدتری پیدا نکردند، هافکین متقاعد شد برای آزمایش گسترده، واکسن مناسبی دارد.

ولی او برای آزمایش عظیم انسانی به جایی احتیاج داشت که وبا بسیار شایع باشد. در سال 1893، لرد فردریک دافرین که سفیر وقت بریتانیا در پاریس و نایب السلطنه سابق هند بود، از کار هافکین آگاه شد و به او پیشنهاد کرد به بنگال برود.

وقتی سال بعد آزمایش هافکین در بیغوله های کلکته به نتایج امیدوارنماینده ای رسید، صاحبان مزارع چای در آسام از او دعوت کردند برای واکسینه کردن کارگرانشان به آنجا برود. هافکین کارآزمایی های گسترده ای را روی هزاران کارگر مزرعه انجام داد، ولی در پاییز 1895 به مالاریا مبتلا شد و مجبور شد برای بهبود به بریتانیا برود. او طبق یادداشت هایش، تا آن موقع به حدود 42 هزار نفر واکسن وبا زده بود.

بعد هافکین متوجه شد با اینکه واکسنش ابتلا را کاهش می دهد، ولی به نظر می رسید که نمی تواند مرگ مبتلایان را کم کند. او زمانی که در سال 1896 به هند بازگشت، تصمیم داشت یک فرمول دووجهی را که برای برطرف این نقص آماده نموده بود آزمایش کند. ولی در بمبئی مشکل فوری تری بوجود آمد که هافکین را برای همواره از وبا دور کرد.

سومین همه گیری جهانی طاعون در سال 1894 از یون نان چین آغاز شد. این بیماری به هنگ کنگ (که در آن موقع تحت حاکمیت بریتانیا بود) و از آنجا با کشتی های تجاری به کلانشهر و بندر شلوغ مومبای (بمبئی سابق) رسید که در آن موقع مستعمره بریتانیا بود. اولین مورد در سپتامبر 1896 در محل خرید و فروش غلات در اسکله پیدا شد.

دولت بریتانیا ابتدا شدت شیوع را کم اهمیت جلوه داد و می خواست این بندر مهم را برای تجارت باز نگه دارد، اما بیماری در زاغه های پرجمعیت مومبای شایع شد. آمار مرگ حدود دو برابر وبا بود و بشدت هم رو به افزایش رفت.

دولت به هافکین رو آورد. هافکین به مومبای رفت و در یک اتاق کوچک و یک راهرو، به همراه یک کارمند و سه دستیار آموزش ندیده مستقر شد. هدف ساختن اولین واکسن طاعون بود. چاندراکانت لاهاریا متخصص همه گیرشناسی در دهلی می گوید:

او جا و نیروی انسانی و امکانات زیادی نداشت، ولی این اولین باری بود که مستقل کار می کرد و آزمایشگاه خودش را داشت. او می دانست ساخت واکسن طاعون با سرعتی بی سابقه او را یکی از پیشروترین دانشمندان زمان خودش می نماید.

آن زمستان هافکین خستگی ناپذیر کار کرد. او دریافت اگر باسیل طاعون را در یک محیط کشت مغذی قرار دهد و به آن مقدار کمی کره صاف شده یا روغن نارگیل اضافه کند، باسیل ها به یک نحو خاص به شکل استالاکتیک رشد می نمایند و میکروب و مواد سمی در اطراف آن قرار می گیرند.

او از همان روشی استفاده کرد که برای واکسن وبای جدیدش در نظر گرفته بود و از ترکیب میکروب و سم آن یک واکسن تک نوبتی درست کرد. در دسامبر، هافکین با پیروزیت توانست خرگوش را در برابر طاعون واکسینه کند و در ژانویه سال 1897 آماده بود واکسن یک بیماری مهلک دیگر را روی انسان آزمایش کند.

هافکین دهم ژانویه 1897 ده سی سی از این واکسن را به خودش تزریق کرد، به مراتب بیشتری از سه سی سی که می خواست در آزمایش گسترده استفاده کند. او دچار تب شدید شد، ولی حالش بعد از چند روز خوب شد.

در همه گیری طاعون در مومبای شمار مبتلایان در هر خانه را روی در آن علامت می زدند

در سرانجام همان ماه طاعون در زندان بیکولا در مومبای شایع شد که صد ها نفر در آن زندانی بودند. هافکین برای آزمایش کنترل شده واکسنش به آنجا رفت، به 147 زندانی واکسن زد و 172 نفر را به حال خود گذاشت. از آن ها که واکسن نزده بودند 12 نفر مبتلا شدند و شش نفر مردند و از آن ها که واکسن زده بودند دو نفر بیمار شدند که هر دو زنده ماندند.

این پیروزیت آشکار در زندان بیکولا باعث تسریع فراوری و آزمایش واکسن شد و هافکین از آزمایشگاه کوچک یک اتاقه اش به یک خانه ییلاقی متعلق به دولت و بعد به یک عمارت عظیم منتقل شد که متعلق به آقاخان رهبر معنوی اسماعیلیان بود. خود آقاخان و هزاران نفر از جامعه مسلمانان خوجه داوطلب شدند.

در عرض یک سال واکسن هافکین به صد ها هزار نفر زده و جان بسیاری نجات داده شد. ملکه ویکتوریا به او لقب شوالیه داد و در دسامبر سال 1901 رئیس آزمایشگاه تحقیقات طاعون در خانه دولت در پارل در مومبای شد و با امکانات جدید و 53 نفر کارمند آغاز به کار کرد. بعد فاجعه رخ داد.

در مارس 1902 در روستای مولکووال در پنجاب، 19 نفر پس از واکسن کزاز هافکین جان خود را از دست دادند. حال 88 نفر دیگر که آن روز واکسن زده بودند خوب بود. تمام شواهد مربوط به ترکیب مهلک شیشه 53 N بود که 41 روز قبل در آزمایشگاه پارل تهیه شده بود.

آزمایشگاه پارل که هافکین راه اندازی کرد

دولت هند کمیته ای را مامور تحقیق کرد و آن ها پی بردند هافکین روش استریل کردن واکسن طاعون را تغییر داده و به جای اسید کربولیک از حرارت استفاده نموده بود تا سرعت فراوری را بالا ببرد. در انستیتوی معتبر پاستور دو سال بود که از حرارت استفاده می شد بی آنکه خطری ایجاد کند، ولی این برای بریتانیایی ها ناآشنا بود.

در سال 1902 این کمیته نتیجه گرفت شیشه 53 N در آزمایشگاه هافکین در پارل آلوده بوده است. هافکین از مدیریت آزمایشگاه طاعون برکنار و از خدمت در دولت هند منفصل شد.

هافکین که این حکم بدنامش نموده بود، هند را ترک کرد و به لندن رفت. او با سرعت بسیار زیاد واکسن طاعون را ساخته بود و ملکه به او عنوان شوالیه داده بود، ولی ناگهان خود را مطرود دید. این موقعیتی نبود که با آن کاملا ناآشنا باشد.

دکتر باربارا هاگوود مدرسی که یک مقاله پژوهشی درباره سابقه کاری هافکین منتشر نموده می گوید: در آن روز ها غرض و تعصب زیاد بود. او پزشک نبود و به همین دلیل خودی نبود. تکبر زیادی در این زمینه وجود داشت.

به نوشته الی چرنین استاد بهداشت عمومی دانشگاه هاروارد که درباره مکاتبات هافکین تحقیق نموده، از آرشیو ها چنین بر نمی آید که هافکین قربانی یهودستیزی آشکار شده باشد، ولی این تصور هم که یهودی بودن هافکین بر دیوانسالاری دوران ادوارد تاثیری نداشته، ساده لوحانه است.

به گفته چرنین، هافکین درگیر مسائل شخصی و کوچک خودش هم بود مثلا دشواری در اینکه منظور خود را به انگلیسی بیان کند. نامه هایی که در این مدت حتی برای دوستانش می نوشت، پیش نویس هایی داشتند؛ انبوهی نوشته خرچنگ قورباغه، درهم و برهم و خط خوردگی های غیرقابل رمزگشایی که البته بعد ها بدقت رمزگشایی شدند.

مادر و فرزند در بیمارستان در همه گیری طاعون در مومبای

در سال 1904، یعنی دو سال بعد از اخراج هافکین، طاعون درهند به اوج رسید و آن سال یک میلیون و صد و چهل و سه هزار و نهصد و نود و سه نفر را کشت.

واکسن هافکین خط دفاع اصلی بود، ولی خالق آن در لندن گیر نموده بود و برای اعاده حیثیتش می جنگید. چهار سال بعد از حادثه مولکووال، در سال 1906، سرانجام دولت هند آنالیز کامل خود را منتشر کرد و در آن هافکین را مقصر شناخت.

دبلیو جی سیمپسون استاد کینگز کالج لندن، بعد از خواندن انبوه اسناد در نامه ای به نشریه پزشکی بریتانیا استدلال کرد که بر اساس شواهد، شیشه 53 N تصادفا در محل واکسیناسیون در پنجاب، نه در آزمایشگاه، آلوده شده است.

او نوشت اول اینکه جایی ثبت نشده که بعد از باز کردن در شیشه 53 N بویی استشمام شده باشد در حالیکه باکتری کزاز بوی بد و مشخصی دارد. دوم اینکه 15 روز بعد ار آنالیز بطری، فقط اندکی میکروب کزاز در آن بوده در حالیکه اگر این بطری در بمبئی آلوده شده بود این کمیسیون باید در لبه های ظرف به جای اندکی میکروب، کلی میکروب پیدا می کرد.

سوم اینکه در 19 فردی که مردند بیماری کزاز بتدریج در طول 7 تا 10 روز ظاهر شده بود که نشانه یک عفونت خفیف در روز اول واکسیناسیون است در صورتی اگر میکروب کزاز خوب در آن بطری رشد نموده بود، آن ها با حمله برق آسای کزاز روبرو می شدند.

از همه مهم تر شاید اینکه اسناد نشان داد دستیاری که بطری 53 N را باز نموده بود پنس از دستش زمین افتاده بوده و هنگام برداشتن چوب پنبه بطری، آن را کاملا ضدعفونی ننموده بود.

سیمپسون در سرانجام نتیجه گرفته بود در حق هافکین بشدت بی عدالتی شده بود. بعد از انتشار این نامه، دیگران هم با او هم صدا شدند. رونالد راس برنده جایزه نوبل در چهار نامه ای که به روزنامه تایمز نوشت بریتانیا را متهم به بی توجهی به علم کرد و هشدار داد اگر تصمیم علیه هافکین لغو نگردد، دولت هند مسئول ناسپاسی فاحش در حق یکی از عظیم ترین خیرخواهانش خواهد بود.

راس همچنین هشدار داد در صورتی که نتیجه گرفته گردد بطری 53 N در آزمایشگاه آلوده شده، اعتماد عمومی به واکسن ضعیف می گردد، آن هم در دوره ای که هر هفته حداقل 50 هزار نفر از طاعون می مردند.

تلاش های راس و سیمپسون به مجلس بریتانیا رسید و به همین دلیل در نهایت در نوامبر 1907 از هافکین برطرف اتهام شد. انفصال او از خدمت در دولت هند مرخصی محسوب شد و او هم با کمال میل به ریاست آزمایشگاه زیست شناسی کلکته منصوب شد.

ولی این اعاده حیثیت کامل نبود. او از هرگونه کارآزمایی منع شد و فقط می توانست تحقیقات نظری انجام دهد. او در نامه ای ناامیدانه به راس نوشت: درست مثل قبل، تمام مجازات غیرعادلانه مولکووال متوجه من است. در هر موقعیتی، چه چاپی چه سخنرانی، هنوز تکرار می گردد که من مقصر بودم و هستم.

هفت سال بعدی برای هافکین دوره ای بی ثمر بود. از سی مقاله ای که در زندگیش نوشت، فقط یکی بین سال های 1907 و 1914 چاپ شد. مدت کوتاهی به مطالعه درباره وبا بازگشت و می خواست یک واکسن جدید با میکروب کشته شده بسازد.

این روش بعدا استفاده گسترده ای پیدا کرد، ولی درخواست های مکرر او از دولت هند برای کارآزمایی رد شد. هافکین در سال 1914 و در سن 55 سالگی از خدمت در دولت هند بازنشسته شد و آنجا را ترک کرد. فاجعه مولکووال لکه ای بود که از سابقه اش پاک نشد و به او لطمه زیادی زد.

به گفته پراتیک چاکرابارتی مولکووال آخر داستان اوست و نامش را لکه دار کرد. هافکین هند را با سرافکندگی ترک کرد و برای مردم شخصیت شناخته شده ای نیست. او در تاریخ گم شد. باربارا هاگوود می گوید: هافکین باید شناخته شده تر باشد. او واقعا میکروب شناس خوبی بود.

بین سال های 1897 و 1925، 26 میلیون دُز واکسن طاعون هافکین در مومبای فراوری شد. آنالیز تاثیر واکسن نشان داد بین 50 تا 85 درصد در کاهش مرگ موثر بوده است. هاگوود می گوید نمی گردد گفت او جان چند نفر را نجات داد: رقمش بسیار عظیم است.

هافکین به فرانسه بازگشت و باقی مانده عمر خود را وقف دینش کرد. او مذهبی اصول گرایی شد و بنیادی را تاسیس کرد تا تعالیم یهود را در اروپای شرقی گسترش دهد. او هرگز ازدواج نکرد و سال های آخر عمرش تنها در لوزان سوئیس زندگی کرد. به نوشته اچ آی جهالا باکتری شناس هندی او دانشمندی تنها، خوش تیپ و کم حرف بود و مجرد ماند.

هافکین در سال 1930 در 70 سالگی در لوزان درگذشت. در یادبود کوتاهی که آژانس تلگراف یهودیان منتشر کرد، اشاره شد که واکسن طاعون او در سراسر هند به کار گرفته شد و آزمایشگاه او هزاران دُز واکسن بیماری های مختلف به کشور های گرراستای فرستاد. این سوگنامه به نقل از لرد لسیتر باکتری شناس عظیم بریتانیایی و پیشگام ضدعفونی در جراحی، هافکین را ناجی بشریت خوانده بود.

آزمایشگاه دو اتاقه ای که هافکین در آن برای اولین بار واکسن طاعون خود را ساخت، در حال حاضر بخشی از بیمارستان کِم در مومبای است. بیش از صد سال پس از ابداع عظیم هافکین، این بیمارستان یکی از مراکز پیشرو در هند در مقابله با یک همه گیری جهانی دیگر یعنی ویروس کرونا است.

چاندراکانت لاهاریا می گوید: این نوعی ادای احترام به او است که این بیمارستان در خط مقدم نبرد با کروناست. او در اوایل قرن بیستم الهام بخش دانشمندان زیادی در تحقیقات واکسن بود، ولی کارهایش به نوعی فراموش شد. هرگز نباید فراموش کنیم هافکین در یک آزمایشگاه دو اتاقه با یک گروه بسیار کوچک واکسنی پیروز ساخت. تقریبا باورنکردنی است.

نام هافکین، اما به نوعی زنده مانده است. در سال 1925، پنج سال قبل از مرگ هافکین، بعضی از طرفدارانش در دولت هند لابی کردند تا نام آزمایشگاه پارل را به موسسه هافکین تغییر دهند. دولت هم پذیرفت و این نام تا امروز مانده است.

هافکین در جواب نامه ای که او را از این تغییر نام آگاه می کرد، به رئیس وقت آزمایشگاه، سرهنگ مک کی و همکارانش بدون هیچ اشاره ای به تلخکامی آن سال ها نوشت: من به خاطر نامی که بر آزمایشگاه پارل گذاشته شده، بسیار مدیون سرهنگ مک کی هستم.

کار در بمبئی، بهترین سال های زندگی من را به خود اختصاص داد و لازم نیست شرح دهم چقدر احساس می کنم همه چیزم با آن مرتبط است. من برای این موسسه به عنوان یک مرکز فعال بهداشتی، آرزوی شکوفایی دارم و دعای خیرم را بدرقه تمام کارکنانش می کنم.