روزی که اشرف پهلوی بستنی فروشی اکبر مشتی را تعطیل کرد! - وبلاگ بانیما

به گزارش وبلاگ بانیما، سال ها قبل، وقتی اکبر جعفری برای یافتن کسب وکار آبرومندانه پا به تهران گذاشت، کسی تصورش را هم نمی کرد که مرد جوان ملایری بعد ها یکی از مشهورترین ساکنان پایتخت شود. او بعد از فرازونشیب های بسیار، نخستین بستنی ساز ایران لقب گرفت و این خوراکی خوشمزه فرنگی را بومی کرد و طولی نکشید که شهرت بستنی اکبر مشتی عالم گیر شد.

روزنامه همشهری نوشت: قدیمی ترین بستنی فروشی تهران سوت و کورترین روز های عمرش را سپری می کند. در روز های تلخ شیوع کرونا، انگار بستنی اکبر مشتی هم نمی تواند کام پایتخت نشین ها را شیرین کند و در گرمای جانکاه تابستان، کمتر کسی سراغ بستنی های پرشهد و شیرین این مغازه را می گیرد. بیشتر رهگذران با دیدن نام و تصویر اکبر مشتی روی تابلوی مغازه، آهسته تر قدم برمی دارند، اما از چشیدن طعم بستنی های شعبه اصلی محبوب ترین بستنی فروشی پایتخت واهمه دارند. از سال1320 که این بستنی فروشی در خیابان ری و روی تپه های خاکی این خیابان قد علم کرد، تا امروز که قریب به 80سال از آن روز ها گذشته، چنین روز های سوت و کوری را به خود ندیده، اما تردیدی نیست که این روز ها نیز می گذرد و بازهم عطر و شهد بستنی اکبر مشتی همه جا را پر خواهد کرد. اکبر مشتی حدود 60سال است که فوت کرده، اما بستنی فروشی او هنوز در حوالی میدان تجریش نفس می کشد و به بخشی از هویت تهران و تاریخچه تهران قدیم بدل شده است. به مناسبت ماه دنیای بستنی (10تیر تا 10مرداد) به این بستنی فروشی رفتیم و با محمد ملایری یا همان امیر مشتی که خودش را میراث دار اکبر مشتی و تاریخ شفاهی بستنی در پایتخت می داند مصاحبه کردیم.

از ری تا تجریش

80سال قبل، وقتی اکبر جعفری برای یافتن کسب وکار آبرومندانه پا به تهران گذاشت، کسی تصورش را هم نمی کرد که مرد جوان ملایری بعد ها یکی از مشهورترین ساکنان پایتخت شود. او بعد از فرازونشیب های بسیار، نخستین بستنی ساز ایران لقب گرفت و این خوراکی خوشمزه فرنگی را بومی کرد و طولی نکشید که شهرت بستنی اکبر مشتی عالم گیر شد. محمد ملایری، پیرمرد هشتادساله ای که به قول خودش در دامان اکبر مشتی بزرگ شده، حالا وارث قدیمی ترین بستنی فروش تهران است و نام یکی از معروف ترین برند های سنتی پایتخت را زنده نگه داشته است. او از کودکی آن قدر عصای دست اکبر مشتی بوده که حالا برای خودش یک مشتی دیگر در عالم بستنی فروشی است و می گوید همه قدیمی ها، از آبشار و آب منگل گرفته تا خیابان ری، او را با نام امیر مشتی می شناسند: اکبر مشتی شوهرعمه ام بود. سال ها قبل 3برادر به نام اکبر، صادق و شعبان همراه مادرشان از ملایر به تهران می آیند. صادق وسط راه توسط راهزن ها کشته می شود و بقیه هم در تهران همسایه ما می شوند. شعبان که برادر بزرگ بود با مادر بزرگ من و اکبر مشتی هم با عمه ام ازدواج می کنند و فامیل می شویم. من از بچگی در خانه اکبر مشتی بزرگ شدم و او به خاطر من از پدر و مادرم هم نگهداری می کرد.

اکبر مشتی فرزند نداشت و یک جور هایی محمد ملایری را فرزندخوانده خودش می دانست. او بعد از ادامه تحصیل وارد دانشگاه می شود و در سال1343 لیسانس حقوق می گیرد، اما دست روزگار یک بار دیگر زندگی اش را با میراث اکبر مشتی گره می زند؛ خدابیامرز همیشه می گفت تو میراث دار من هستی و می توانی چراغ مغازه ام را روشن نگه داری. من حقوق خوانده ام و کارمند شرکت نفت بودم. وقتی اکبر مشتی در سال1347 و در نودوهفت سالگی فوت کرد، کارگر قدیمی اش مغازه را می چرخاند، اما بعد از آن که پسرش در جبهه تیر خورد و قطع نخاع شد خودش هم از کار افتاد و مغازه بستنی فروشی خیابان ری بلاتکلیف ماند و دست آخر در سال1366 بسته شد. 4سال بعد اکبر مشتی به خوابم آمد و گفت می خواهم مغازه ام را ببینم. در عالم خواب او را به مغازه قدیمی اش بردم. وقتی به آنجا رسیدیم گفت چرا چراغش خاموش است و کلی غصه خورد. بعد از این ماجرا برای بازنشستگی عجله داشتم تا اینکه در سال 1375 بازنشسته شدم. بلافاصله دست به کار شدم و اینجا را خریدم. وقتی به نزدیکی میدان تجریش و خیابان شهرداری آمدیم، اینجا چند بستنی فروشی معروف داشت، اما مردم وقتی فهمیدند این شعبه اصلی است آمدند و ما دوباره نام اکبر مشتی را زنده کردیم.

بستنی فروشی هشتاد ساله

امیر مشتی حالا میراث دار یک بستنی فروشی به سن خودش است. ماجرای راه اندازی بستنی فروشی اکبر مشتی در خیابان ری که نخستین بستنی فروشی تهران بود هم مفصل است و امیر مشتی شیرین تر از هر کسی تاریخچه محبوب ترین بستنی فروشی تهران را روایت می کند: اکبر جعفری نام شناسنامه ای اکبر مشتی است. رفاقت او با محمد ریش، راستا زندگی اش را تغییر داد. محمد ریش با آشپزی که از زمان قاجار در دربار کار می کرد و بستنی زدن را در فرانسه یاد گرفته بود رابطه محبت آمیز داشت. وقتی در سال1317 آشپز را از دربار بیرون می کنند به محله آب منگل می آید و همان موقع ها بستنی سازی را به محمد ریش و اکبر مشتی یاد می دهد. مثلا ثعلب زدن به بستنی را که یک جور هایی ضدیخ بستنی است همان آشپز سابق دربار به آن ها یاد داد.

رفاقت اکبر مشتی با محمد ریش به شراکت بدل می شود و این دو نفر نخستین بستنی فروشی تهران را در خیابان ری راه می اندازند؛ سال 1320 محمد ریش و اکبر مشتی در خیابان ری مغازه ای می خرند و با هم بستنی فروشی راه می اندازند. 2سال بعد محمد ریش کنار می کشد، اما اکبر مشتی مغازه را حفظ می کند. او بیشتر شغل های رایج آن روزگار مثل طوافی، دستفروشی و میوه فروشی را تجربه کرده بود. قبل از باز کردن بستنی فروشی هم 13سال چارواداری می کرد که با قاطر از تهران قندوشکر و چای به شهر های شمالی می برد و از آنجا هیزم و زغال به تهران می آورد. سال1318 و قبل از باز کردن مغازه بستنی فروشی، سر کوچه آب منگل بستنی فروشی می کرد. خودش می گفت بستنی فروشی نوعی دوره گردی بود و ما آن را به شغل ثابت بدل کردیم. اکبر مشتی کاری کرد که مشتری از همه جای تهران برای بستنی خوردن به مغازه اش در خیابان ری بیاید.

خامه داره بستنی

شعبه اصلی اکبر مشتی برای اینکه مشتری هایش را حفظ کند نیازی به بیشتر کردن مساحت مغازه ندارد. نخستین بستنی فروشی تهران در همه این سال ها مشتری های خودش را حفظ کرده است. قبل از شیوع کرونا صف خرید بستنی از شعبه اصلی آن قدر طولانی می شد که گاهی به ازدحام و شلوغی جلوی بیمارستان شهدای تجریش دامن می زد. مردم ساعت ها در صف خرید بستنی می ایستند تا بستنی اکبر مشتی را بگیرند و بروند، در هر گوشه شهر با جان و دل بخورند. آقای ملایری می گوید درآمد بستنی اکبر مشتی به اندازه شهرتش نیست: ما رستوران هایی در تهران داریم که اسم و رسم و سابقه آنچنانی ندارند، اما درآمدشان میلیاردی است. نام و شهرت ما دنیای است، اما درآمدمان به اندازه گذران زندگی خودمان و چند کارگری است که در این مغازه کار می کنند.

امیر مشتی بیش از 70سال در شغل بستنی فروشی بوده و می گوید در آن روز ها تصور هم نمی کرده که قیمت هر عدد بستنی در تهران از چندریال به چندصدهزار تومان برسد؛ ما بستنی را کیلویی 3تومان و بستنی نونی را یک ریال می فروختیم، اما حالا قیمت بستنی های ما به کیلویی 50هزار تومان رسیده است. البته چندروز قبل از عده ای شنیدم که در یکی از بستنی فروشی های مدرن و به قول امروزی ها لاکچری تهران، بستنی 400هزار تومانی خورده اند.

او معتقد است با وجود بستنی فروشی های مدرن و لاکچری، هنوز هم نام اکبر مشتی به عنوان بستنی فروش پاکدست و درستکار تهران بر سر زبان هاست و او بوده که به این شغل آبرو داده است؛ اکبر مشتی رسم جار زدن بستنی فروش ها در کوچه و خیابان را عوض کرد. او شعر معروفی داشت که می گفت خامه داره بستنی، نوبر بهاره بستنی. این شعر را زمانی برای مردم می خواند که سر کوچه آب منگل کنار بشکه بستنی می ایستاد. بعد از راه اندازی این مغازه شعرهایش را خوانده بود و مردم خودشان از همه جای تهران به مغازه ما می آمدند.

اشرف پهلوی، اکبر مشتی را تعطیل کرد

آقای ملایری همه خاطرات و مصاحبه هایی که درباره بستنی فروشی اکبر مشتی در روزنامه های نیم قرن اخیر چاپ شده را کنار هم چیده و به دیوار مغازه زده تا یاد اکبر مشتی زنده نگه داشته شود و مشتری هم بداند در چه جایی بستنی می خورد. این قسمت از مغازه یک لوکیشن جذاب برای مشتری هایی است که فقط شهره و آوازه بستنی اکبر مشتی را شنیده اند. میراث دار بستنی اکبر مشتی هرکدام از این عکس ها را یک سند تاریخی می داند که باید در موزه تهران قدیم جا بگیرند، اما عکسی که در کودکی با اکبر مشتی گرفته را بیش از بقیه عکس ها مورد اشاره قرار می دهد. او در هشتادسالگی همه خاطراتی که به 70سال قبل مربوط می شود را با جزئیات به یاد می آورد و حتی نام مشتریان خاص بستنی اکبر مشتی را فراموش نکرده است؛ همه رجال سیاسی از صدر تا ذیل، مشتری اکبر مشتی بودند. از اهالی معمولی شمیران گرفته تا رجال سیاسی درجه یک، شب جمعه ها به زیارت شاه عبدالبزرگ (ع) می رفتند و در راه برگشت طعم بستنی های ما را می چشیدند. مشتری خاص ما فخرالدوله، دختر محمدعلیشاه و مادر دکتر امینی بود. سال 1342 که دکتر امینی نخست وزیر بود، در روز 14مرداد و سالگرد مشروطه، حدود 20عدد فلاسک عقاب نشان می آوردند و 50کیلو بستنی اکبر مشتی را از ایران به فرانسه می بردند تا در جشنی که به همین مناسبت در سفارت ایران برپا می شد از مردم پذیرایی کنند. اینگونه بود که شهرت بستنی اکبر مشتی از مرز های ایران فراتر رفت. شیوع کرونا باعث شده تا نخستین بستنی فروشی پایتخت آرام ترین روزهایش را تجربه کند، اما بستنی فروشی اکبر مشتی روز هایی از این تاریک تر را هم دیده است؛ چندروزی که به گفته آقای ملایری مغازه با دستور مستقیم خواهر محمدرضاشاه پهلوی تعطیل شد، چون بستنی اکبر مشتی به مزاج اشرف پهلوی سازگار نبود: یک بار گفتند اشرف پهلوی بستنی اکبر مشتی را خورده و خامه اش زیاد بوده است. سرتیپ شمس، شخصا از اداره بهداشت تهران که آن موقع در پارک شهر بود آمد و چندروزی مغازه را بست. من آن موقع 20سالم بود.

اکبر مشتی شعبه دیگری ندارد

با گذشت 80سال اکبر مشتی هنوز محبوبیت بسیاری نزد مردم تهران دارد و بیشتر مشتری هایی که وارد مغازه می شوند می خواهند در مورد او و مغازه اش حرف بزنند. عده ای وقتی وارد مغازه می شوند در مورد گذشته اکبر مشتی می پرسند و آقای ملایری هم مدام با نشان دادن عکس های داخل مغازه به آن ها توضیح می دهد. بعد هم نسخه اصل شناسنامه صاحب نخستین بستنی فروشی ایران را از کشوی میزش در می آورد و می گوید: یک بار در نزاعی که بین جناح های سیاسی شکل گرفته بود، حسین شریعتمداری در صفحه اول روزنامه کیهان و برای یکی از مقاله هایش تیتر زد: اکبر مشتی شعبه دیگری ندارد. بعد از گذشت این همه سال این روزنامه را به یادگار نگه داشته ام. خیلی ها گفته اند اکبر مشتی شعبه دیگری ندارد، اما در بسیاری از کشور های دنیا دست کم یک بستنی فروشی با نام اکبر مشتی باز کرده اند. حتی در سفر به چین هم متوجه شدم اکبر مشتی در این کشور هم شعبه دارد. در آلمان، فرانسه، سوئد و انگلیس هم بستنی فروشی های زیادی با همین اسم دیده ام، اما اصل شناسنامه اکبر مشتی اینجاست.

شاید هیچ برندی در ایران و حتی خارج از مرز ها به اندازه اکبر مشتی شعبه فیک و جعلی ندارد و دلیلش شهرت روزافزون اکبرآقا در شغل بستنی فروشی است. او آنقدر شهرت داشت که وقتی از دنیا رفت، علاوه بر روزنامه های ایران، روزنامه های بسیاری از کشور های دیگر، مثل عراق و پاکستان هم خبر فوتش را چاپ کردند. آقای ملایری می گوید با یک پیش شرط، بابت سبز شدن قارچ گونه شعبه های اکبر مشتی در سراسر دنیا مسئله ای ندارد؛ هر کسی مرا می بیند در مورد کثرت شعبه های اکبر مشتی گله می کند، اما من می گویم نوش جان کسانی که با نام اکبرآقا کاسبی می کنند و حلال شان باشد، فقط از آن ها می خواهم در کارشان تقلب نکنند. به جای زعفران گل رنگ نزنند، به جای خامه طبیعی خامه گیاهی استفاده نکنند و داخل شیرشان هم آب نریزند.

رفتیم و برگشتیم

نخستین بستنی فروشی تهران روز های پرفرازونشیبی را از سر گذرانده و اگر تلاش های آقای ملایری برای زنده نگه داشتن نام اکبر مشتی نبود، چراغ این مغازه هم برای همیشه خاموش می شد. او می گوید مغازه جمع وجور حوالی میدان تجریش که مردم تهران آن را به عنوان شعبه اصلی بستنی اکبر مشتی می شناسند چند سال قبل تعطیل شد، اما حالا دارد به حیات خودش ادامه می دهد؛ چندسال قبل قصد داشتیم مغازه را بفروشیم و به شمال برویم. می خواستیم یک سوله بستنی بزنیم و خودمان توزیع کننده باشیم، اما دیدیم سرمان کلاه می گذارند و دوباره برگشتیم. در این مدت کوتاه، مردم چندبار تا در خانه مان آمدند و از ما خواستند دوباره مغازه را باز کنیم. یکی از مشتری ها می گفت به پسرم گفتم عروسی نگیر تا اکبر مشتی باز کند و بستنی عروسی را از آنجا بگیریم. مردم اینگونه اکبر مشتی را دوست دارند و فکر می کنم عشق و صداقتی که در کارش داشت نامش را جاودانه کرده است. او زمستان ها به کوه های اطراف تهران دنبال یخ بود. آن وقت ها یخچال نبود و مردم از یخچال طبیعی استفاده می کردند. اکبرآقا یخ را در گودال هایی به عمق 60-50متر انبار می کرد تا بستنی درجه یک دست مردم بدهد.

وقتی اکبرآقا مشهور شد

سنگ بنای محبوب ترین بستنی فروشی پایتخت اینگونه گذاشته و نام اکبر مشتی هم به عنوان نخستین بستنی فروش تهران ثبت می شود. شهرت بستنی اکبر مشتی چنان در شهر می پیچد که او هر سال در سالگرد مشروطه مغازه اش را تعطیل می کرد و انبوه بستنی هایش به مجلس می رفت. اعیان و رجال سیاسی هم آرام آرام مشتری ثابت او شدند و شهرت بستنی اکبر مشتی از مرز ها فراتر رفت. امیر مشتی می گوید که این بستنی فروشی در همان روز ها گسترش پیدا کرد و مغازه جمع وجور اکبر مشتی در خیابان ری از یک دهنه به 8دهنه رسید؛ اکبر مشتی، صداقت و به قول امروزی ها وجدان کاری داشت و مردم هم انصافا از بستنی هایش استقبال می کردند. وقتی کسب وکارش رونق گرفت مغازه های ریخته گری کناری را خرید و 3دهنه به مغازه اش اضافه کرد. سال1338 هم ملک چلوکبابی فرهنگی که 4 دهنه بود را به 100هزار تومان از ورثه خرید و بستنی فروشی اکبر مشتی 8دهنه مغازه شد.

آقای ملایری یا همان امیر مشتی، از کودکی آن قدر اطراف پاتیل های بستنی آفتابی شده که حسابی فوت و فن بستنی سازی را یاد گرفته و حالا بهتر از هر کسی راز خوشمزگی بستنی اکبر مشتی را می داند؛ این خامه خشکی که امروزه در بستنی می بینید ابتکار اکبر مشتی است. او از همان اول جنس خوب دست مردم می داد و به جای آب در شیر، خامه می ریخت. گلاب را از حاج رضا راهب، پدر بزرگ رئیس کارخانه گلاب سازی ربیع در قمصر کاشان، می خرید و اصلا با هم رفت وآمد خانوادگی داشتند. ثعلب را از بهترین عطاری تبریز می خرید. 3 ماه زمستان که بیکار بود به کاشان می رفت و آنجا می ماند تا ثعلب که گیاهی شبیه کتیرا است را آرد کند و خودش به تهران بیاورد. اکبر مشتی این گونه به قول معروف اسم در کرد. وقتی تهران 2میلیون نفر جمعیت داشت، روزی 2تن بستنی می فروخت؛ یعنی بستنی را کیلویی 5ریال می فروخت و من که پای دخل می ایستادم روزی 11 تا 12هزار تومان تحویل می دادم. روز های جمعه، قبل از تاریکی هوا بستنی اکبر مشتی تمام می شد. بعضی روز ها از شهربانی پاسبان می آمد و جلوی مغازه ما می ایستاد تا مردم سر بستنی با هم درگیر نشوند. سر بستنی اکبر مشتی دعوا می شد و چندبار شیشه مغازه را شکستند. 2مغازه بستنی فروشی دیگر که در نزدیکی مغازه ما بود فقط آخر هفته ها و زمانی که بستنی اکبر مشتی تمام می شد کاسبی می کردند.